ผมเดินทางไปทางภาคเหนือ ระหว่างทางได้แวะจอดพักรถและซื้อฟักแม้วนำกลับมาทำอาหารที่บ้าน รู้สึกว่ารสชาติดี หวาน และกรอบ จึงมีความสนใจนำมาปลูกที่บ้าน จะปลูกได้หรือไม่ มีวิธีปลูกและดูแลรักษาอย่างไร

ซาโยเต้ หรือ ฟักแม้ว บางท้องถิ่นเรียกว่า มะระหวาน ฟักแม้วมีถิ่นกำเนิดอยู่ในตอนใต้ของประเทศเม็กซิโก มีการนำเข้ามาปลูกในประเทศไทยที่จังหวัดแพร่ โดยคณะมิชชันนารี ฟักแม้วเป็นไม้ประเภทเถาเลื้อย อยู่ในวงศ์เดียวกับแตงกวา แตงโม และฟักทอง มีรากสะสมอาหารขนาดใหญ่ เถาเป็นเหลี่ยมยาว 4-7 เมตร มีเถาแขนงอีก 3-5 เถา มือเกาะแตกออกจากข้อ ใบมี 3-5 เหลี่ยม ยาว 8-15 เซนติเมตร ดอกมีสีขาว ดอกเป็นชนิดไม่สมบูรณ์เพศ คือดอกตัวผู้กับดอกตัวเมียแยกกันคนละดอก แต่อยู่ในต้นเดียวกัน การผสมเกสรอาศัยแมลงและลม ผลของฟักแม้วเป็นชนิดผลเดี่ยว เนื้อของผลพัฒนาจากฐานรองดอกที่ขยายใหญ่ขึ้นและห่อหุ้มเมล็ดไว้ หนึ่งผลมีเพียงเมล็ดเดียวเหมือนกับผลมะม่วงและมะปราง ลักษณะผลกลมยาว มีร่องตื้นๆ ตามความยาวของผล ยาว 7-20 เซนติเมตร และกว้าง 5-15 เซนติเมตร น้ำหนักผลเฉลี่ยอยู่ระหว่าง 200-400 กรัม ต่อผล ฟักแม้วเจริญเติบโตได้ดีในที่มีอากาศเย็น บนที่สูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง 500-1,700 เมตร อุณหภูมิเฉลี่ย 20-30 องศาเซลเซียส ดินค่อนข้างอุดมสมบูรณ์และแสงแดดจ้า ผลและยอดอ่อนนำมาประกอบอาหารรสชาติดีและมีคุณค่าทางโภชนาการสูง ทั้งแคลเซียม วิตามิน ซี และฟอสฟอรัส

การปลูกและดูแลรักษา นำผลที่แก่เต็มที่เพาะลงในถุงเพาะชำ เพื่อป้องกันเนื้อผลเน่าเป็นแหล่งสะสมโรคจึงตัดให้เหลือครึ่งผล นำส่วนบนออกเผาหรือฝังและกลบด้วยดินผสมที่ประกอบด้วยดิน 2 ส่วน แกลบดิบ 1 ส่วน และขี้เถ้าแกลบอีก 1 ส่วน คลุกเคล้าให้เข้ากันหรือแยกเมล็ดเพาะลงในถุงเพาะชำก็ได้ ใช้เวลา 2 สัปดาห์ รากจะพัฒนาอย่างรวดเร็ว ครบ 45 วัน ต้นกล้าสูงประมาณ 20-35 เซนติเมตร เมื่อต้นกล้าสมบูรณ์ให้นำปลูกลงดิน ใช้ระยะ 2x2 เมตร เตรียมหลุมกว้างและลึก 30-50 เซนติเมตรเท่ากัน คลุกเคล้าดินกับปุ๋ยคอกเก่าอัตรา 2 ปุ้งกี๋ ต่อหลุม รองก้นหลุมด้วยเศษหญ้าแห้ง เกลี่ยดินกลับลงหลุม พร้อมฉีกถุงต้นกล้าออก ระวังอย่าให้รากฉีกขาด วางลงตำแหน่งกลางหลุม ให้ดินในถุงสูงกว่าระดับพื้นดินเล็กน้อย กลบดินพอแน่นให้เป็นรูปหลังเต่าพร้อมรดน้ำตาม ทำค้างสูงจากพื้นดิน 2 เมตร ด้วยไม้ไผ่รวก วางลำไม้ไผ่เป็นบันไดให้เถาฟักแม้วเลื้อยขึ้นไปบนค้าง หมั่นรดน้ำทุกวันเช้าหรือเย็น ยกเว้นวันที่ฝนตกให้ยืดเวลาออกไป ครบอายุ 1 เดือน ใส่ปุ๋ยเคมี สูตร 15-15-15 หรือ 16-16-16 อัตรา 3 ช้อนโต๊ะ ต่อหลุม โรยให้รอบ ระวังอย่าให้สัมผัสที่ใบหรือโคนต้นแล้วรดน้ำตาม เพราะเหตุใดจึงไม่ให้ปุ๋ยเคมีสัมผัสกับต้นพืช ก็เนื่องจากปุ๋ยเคมีมีความเข้มข้นสูงกว่าความเข้มข้นของน้ำเลี้ยงในพืช หากเกิดการสัมผัสกัน ปุ๋ยจะทำให้เกิดแผลและดูดน้ำเลี้ยงออกจากเซลล์พืชเพื่อลดความเข้มข้นของปุ๋ย ต่อมาเชื้อโรคจะเข้าทำลายซ้ำที่บริเวณรอยแผล เมื่อเกิดการเข้าทำลายอย่างรุนแรงต้นพืชจะตายในที่สุด จากนั้นให้ตัดแต่งเถา 3 ครั้ง ต่อปี โดยให้ไว้เถาที่สมบูรณ์ไว้ 3-5 เถา ต่อต้น ต้นฟักแม้วมีอายุครบ 6 เดือน จะเริ่มออกดอก และเก็บผลผลิตได้หลังดอกบานแล้ว 30 วัน ฟักแม้วให้ผลผลิตเฉลี่ย 100-160 ผล ต่อต้น ต่อปี หรือ 25-40 กิโลกรัม ต่อต้น การดูแลรักษาอย่างถูกต้องเหมาะสม จะสามารถเก็บผลผลิตได้ยาวนานตลอด 3-4 ปี จากนั้นควรรื้อแปลงปลูกหมุนเวียนกับพืชอื่นๆ เพื่อตัดวงจรการระบาดของโรคและแมลงศัตรู ที่ผ่านมายังไม่พบการระบาดของโรคและแมลงศัตรูอย่างรุนแรงแต่อย่างใด