เมื่อเอ่ยถึงผลไม้เด่นรสชาติอร่อย ที่มีชื่อเสียงโด่งดังของจังหวัดสมุทรสงคราม ส่วนใหญ่มักนึกถึง ส้มโอ ลิ้นจี่ มะพร้าวน้ำหอม เป็นหลัก ความจริงที่นี่ยังมีผลไม้เด่นอีกชนิดคือ “ส้มแก้ว” ซึ่งเป็นไม้ผลประจำถิ่น ที่ชาวบ้านปลูกสืบทอดจากรุ่นสู่รุ่นมานานนับร้อยปี ส้มแก้ว เป็นไม้ผลคุณภาพดี โดดเด่นไม่แพ้ไม้ผลชนิดอื่นๆ

ส้ม แก้ว มีรูปลักษณ์โดดเด่นสะดุดตา เพราะส้มแก้วมีลักษณะคล้ายส้มเขียวหวาน แต่ผลใหญ่กว่าเกือบเท่าตัว เรียกว่าส้มแก้ว 2-3 ผล ก็มีน้ำหนักปาเข้าไป 1 กิโลกรัมแล้ว นับว่า ส้มแก้ว เป็นผลไม้ที่มีน้ำหนักดีมาก ที่สำคัญมีรสชาติอร่อย รสหวานอมเปรี้ยว มีคุณประโยชน์ที่ดีต่อร่างกายมากมาย เพราะผลส้มสด 100 กรัม จะมีเบต้าแคโรทีน วิตามินซี ที่ช่วยบำรุงสุขภาพ นอกจากนี้ ส้มแก้ว ยังมีสารต่อต้านอนุมูลอิสระและมีสารคอลลาเจน ช่วยชะลอการเกิดริ้วรอยแห่งวัยได้ เนื่องจากส้มแก้วมีกลีบใหญ่ น้ำเยอะ เหมาะสำหรับนำผลส้มแก้วไปคั้นน้ำดื่มแก้กระหาย เพิ่มความสดชื่นให้แก่ร่างกาย และช่วยบำรุงผิวพรรณให้เปล่งปลั่งสดใส

         เมื่อ สืบค้นข้อมูลเพิ่มเติมในทางวิชาการ พบว่า ส้มแก้ว จัดเป็นส้มกลุ่มแมนดารินอีกพันธุ์หนึ่ง ส้มแก้ว มีขนาดผลใกล้เคียงกับส้มพันธุ์คิง มีน้ำหนักผล ประมาณ 300-310 กรัม ต่อผล มีทรงผลกลมแป้น ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางผล ประมาณ 8-9 เซนติเมตร สูง 7.5 เซนติเมตร เปลือกหนา 1.5-2 เซนติเมตร มีผิวค่อนข้างเรียบ สีส้ม ตุ่มน้ำมันขนาดใหญ่ ถี่ และชัดเจน ฐานผลมน ปลายผลราบ มีกลีบผล 11 กลีบ เปลือกผลล่อน ปอกง่าย เนื้อผลสีส้ม ฉ่ำน้ำ กุ้ง (Juice sac) ขนาดใหญ่ รสชาติไม่หวานมาก ปริมาณน้ำตาล ประมาณ 8% เมล็ดน้อย มีเมล็ด 1-2 เมล็ด ต่อผล มีกลิ่นหอมคล้ายส้มจุก

        คุณวิศิษ บ่อสารคาม นักวิชาการส่งเสริมการเกษตรชำนาญการ สำนักงานเกษตรจังหวัดสมุทรสงคราม เล่าให้ฟังว่า ส้มแก้วอยู่ในตระกูลส้มเปลือกบาง เป็นไม้ผลประจำถิ่นจังหวัดสมุทรสงคราม ทุกวันนี้ เกษตรกรจังหวัดสมุทรสงครามนิยมปลูกต้นส้มแก้ว เป็นพืชแซมในสวนไม้ผล จึงมีผลผลิตไม่มาก ขณะที่ตลาดมีความต้องการส้มแก้วจำนวนมากในช่วงเทศกาลปีใหม่และเทศกาลตรุษจีน ทำให้ขายส้มแก้วในราคาแพง เฉลี่ย 70-120 บาท ต่อกิโลกรัม ก่อนหน้านี้มีเกษตรกรหลายรายนำต้นส้มแก้วไปปลูกที่จังหวัดอื่นๆ  แต่ได้ผลผลิตน้อยและมีคุณภาพต่ำ โดยขนาดผลเล็กลง รสชาติความอร่อยก็แตกต่างจากส้มแก้วที่ปลูกในเมืองสมุทรสงคราม

        ทุก วันนี้ สำนักงานเกษตรจังหวัดสมุทรสงคราม หันมาส่งเสริมให้เกษตรกรปลูกอนุรักษ์สายพันธุ์ส้มแก้วไม่ให้สูญพันธุ์ โดยจัดส่งเจ้าหน้าที่เข้าไปให้คำแนะนำเรื่องการปลูกดูแลสวนส้มแก้วแก่ เกษตรกร ทำให้ปัจจุบันมีการปลูกส้มแก้วกระจัดกระจายทั่วไปในพื้นที่ต่างๆ ของจังหวัดสมุทรสงคราม อาทิ ตำบลบางแค  ตำบลแควอ้อม อำเภออัมพวา รวมทั้งพื้นที่ตำบลบางสะแก และโรงหีบ อำเภอบางคนที

         คุณ วิศิษ ให้เกียรตินำทางผู้เขียนไปเยี่ยมชมการปลูกส้มแก้วที่สวนถนอมจิต ตั้งอยู่ เลขที่ 9 หมู่ที่ 3 ตำบลบางสะแก อำเภอบางคนที โทร. (081) 736-4301 เจ้าของสวนแห่งนี้คือ คุณถนอมจิต บุตราช ที่มีชื่อเล่นว่า คุณปิ่น ปัจจุบันเธอเป็นประธานกลุ่มพัฒนาส้มโอเพื่อการส่งออกของจังหวัดสมุทรสงครามอีกด้วย 

        สวน ของคุณปิ่น ปลูกไม้ผลแบบผสมผสาน มองไปเห็นต้นส้มแก้ว ปลูกแซมอยู่ในสวนส้มโอและต้นลิ้นจี่ สำหรับต้นส้มแก้ว มีลักษณะเป็นไม้พุ่มยืนต้นขนาดกลาง มีความสูง ประมาณ 6-8 เมตร ทรงต้นโปร่ง กิ่ง ก้าน มีขนาดเล็ก ให้ผลค่อนข้างดก  ผลมีลักษณะทั่วไปคล้ายกับส้มเขียวหวานที่นิยมปลูกกันทั่วไป เพียงแต่ว่า ส้มแก้ว มีขนาดผลใหญ่กว่าส้มเขียวหวาน

        ส้ม แก้ว ในสวนแห่งนี้ มีเส้นผ่าศูนย์กลาง ประมาณ 9-10 เซนติเมตร สูงประมาณ 7-8 เซนติเมตร ผลกลมแป้น ไม่มีจุกและจีบ ก้นผลเว้าเล็กน้อย ผิวผลค่อนข้างเรียบ มีสีเหลืองส้ม ต่อมน้ำมันที่เปลือกผลมีขนาดเล็กละเอียดอยู่ชิดกัน โดยมีรูเล็กๆ ตื้นๆ อยู่ห่างกันพอประมาณทั่วผิวส้ม เปลือกผลมีลักษณะค่อนข้างบาง แต่หนากว่าเปลือกผลส้มเขียวหวานเล็กน้อย และล่อนปอกง่าย มีประมาณ 10-11 กลีบ มีรกมากและขนาดใหญ่ ทั้งยังสามารถดึงรกออกจากกลีบได้ง่ายด้วย แต่ละกลีบแยกออกจากกันได้ง่าย มีผนังกลีบบางแต่เหนียว ชันนิ่ม กุ้งมีขนาดใหญ่ ฉ่ำน้ำ สีส้ม มีรสหวานอมเปรี้ยวเล็กน้อย มีเมล็ดน้อย ขนาดของเมล็ดค่อนข้างใหญ่ ยาว และหนา

        คุณ ปิ่น เล่าว่า ขณะนี้ตำบลบางสะแก ถือเป็นแหล่งใหญ่ที่สุดในการปลูกต้นส้มแก้วอย่างเป็นล่ำเป็นสัน สมาชิกกลุ่มฯ ส่วนใหญ่นิยมทำสวนผลไม้แบบผสมผสานที่เน้นดูแลผลผลิตให้มีคุณภาพดีและมีความ ปลอดภัยเป็นสำคัญ เกษตรกรแต่ละรายมีพื้นที่สวน ประมาณ 3-4 ไร่ โดยปลูกส้มโอและลิ้นจี่เป็นพืชหลัก นิยมปลูกต้นส้มแก้วแซมภายในสวนผลไม้ เพราะโดยธรรมชาติแล้ว ต้นส้มแก้ว เป็นพืชที่ชอบสภาพอากาศเย็น สามารถเจริญเติบโตดีในสภาพสวนที่ร่มเงาไม้ปกคลุม

       “เคย มีคนทดลองปลูกส้มแก้ว ในลักษณะพืชเชิงเดี่ยว แต่ต้นส้มแก้วไม่ค่อยเติบโตเท่าที่ควร นอกจากนี้ มีคนมาบ่นให้ฟังว่า เลือกซื้อกิ่งพันธุ์ส้มแก้วที่มีวางขายในตลาดทั่วไป ไปปลูกในพื้นที่จังหวัดอื่น ปรากฏว่า ต้นส้มแก้วไม่ค่อยติดลูก คาดว่า เกิดจากสภาพดิน สภาพน้ำ อากาศ ในท้องถิ่นอื่นไม่เหมือนกับการปลูกส้มแก้วในจังหวัดสมุทรสงคราม ที่เป็นชุดดินสมุทรสงคราม ที่เหมาะสมสำหรับปลูกพืชตระกูลส้ม และไม้ผล” คุณปิ่น กล่าว

        เกษตรกร ส่วนใหญ่ในจังหวัดสมุทรสงครามนิยมปลูกส้มแก้ว โดยใช้กิ่งชำ เริ่มจากขุดหลุม ลึกประมาณ 1 ศอก ตากดินให้แห้ง ประมาณ 1 เดือน หลังจากนั้นจึงค่อยนำกิ่งพันธุ์ส้มแก้วมาปลูกในหลุมที่เตรียมไว้ คอยดูแลให้น้ำและปุ๋ย 16-16-16  ทุกเดือน ต้นส้มแก้วจะเติบโตเต็มที่เมื่ออายุครบ  4 ปี เมื่อถึงช่วงเดือนสิงหาคม ต้นส้มแก้วจะเริ่มผลิดอกออกผล หลังจากนั้นรอไปอีก 4 เดือน จึงค่อยนำใบตองแห้งมาห่อหุ้มผลส้มแก้ว ปล่อยทิ้งไว้จนครบ 1 ปีเต็ม ผลส้มแก้วก็จะสุกแก่เต็มที่พร้อมให้เก็บเกี่ยวออกขายได้ โดยทั่วไปต้นส้มแก้วจะให้ผลผลิตเฉลี่ยตั้งแต่ 200-1,000 ผล ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับอายุของต้นส้มแก้ว รวมทั้งการดูแลเอาใจใส่ของเกษตรกรแต่ละรายเป็นสำคัญ 

          คุณ ปิ่น บอกว่า ส้มแก้ว ที่สุกแก่เต็มที่แล้ว จะสังเกตได้ไม่ยาก เพราะผิวส้มแก้วจะมีสีเหลืองทองทั่วทั้งผล เมื่อปอกเปลือกออก จะเห็นเนื้อส้มที่มีกลีบใหญ่ น้ำเยอะ มีรสชาติเปรี้ยวอมหวาน แต่ละปี ส้มแก้วจะมีผลผลิตออกสู่ตลาดจำนวนมากตั้งแต่เดือนธันวาคม-มกราคม และมีผลผลิตรุ่นสุดท้ายเข้าสู่ตลาดในช่วงเดือนเมษายน กล่าวได้ว่า ส้มแก้วเป็นพืชเศรษฐกิจที่น่าสนใจชนิดหนึ่ง เนื่องจากสามารถสร้างรายได้แก่เกษตรกรตั้งแต่หลักหมื่นบาทจนถึงหลักแสนบาทใน แต่ละปี

       โจทย์ ยากของการทำสวนส้มแก้วคือ การดูแลป้องกัน “หนอน และผีเสื้อกลางคืน” ซึ่งเป็นแมลงศัตรูสำคัญที่มักเจาะทำลายผิวส้มเพื่อวางไข่ขยายพันธุ์เป็นหนอน ฝีดาษ เกษตรกรจึงต้องใส่ใจดูแลป้องกันอย่างสม่ำเสมอ เพราะหากปล่อยให้หนอนและผีเสื้อกลางคืนเข้าทำลายผลส้ม จะสร้างความเสียหายแก่เกษตรกรอย่างมาก เพราะจะขายส้มแก้วไม่ได้ราคา อย่างไรก็ตาม เกษตรกรพยายามป้องกันโดยใช้วิธีห่อผลส้มแก้วด้วยใบตองแห้ง ก็สามารถป้องกันแมลงได้ผลดีในระดับหนึ่ง คุณปิ่น บอกว่า การใช้ใบตองแห้งมาห่อผลส้มแก้วจะได้ผลดีกว่าวัสดุประเภทอื่น เพราะทำให้ส้มแก้วมีผิวสวย เป็นสีเหลืองทองน่ากิน

         ส้ม แก้ว เป็นไม้ผลที่ควรค่าแก่การปลูกอนุรักษ์สายพันธุ์ เพราะเป็นไม้ผลที่ตลาดมีความต้องการสูง ขายได้ราคาดี คุณปิ่นบอกว่า เมื่อถึงช่วงเวลาเก็บเกี่ยว จะมีแม่ค้าขาประจำมารับซื้อส้มแก้วถึงสวน เพื่อนำไปวางขายที่ปากคลองตลาด สี่แยกมหานคร ตลาดเยาวราช

         ส้ม แก้วเป็นหนึ่งในพืชตระกูลส้ม ที่คนจีนยกย่องว่า เป็นผลไม้มงคล เพราะมีสีเหลืองทอง คนจีนส่วนใหญ่จึงนิยมนำส้มแก้วขึ้นหิ้งบูชาพระ และเซ่นไหว้สิ่งศักดิ์สิทธิ์ในช่วงเทศกาลงานบุญต่างๆ

         เนื่อง จากเกษตรกรส่วนใหญ่ในท้องถิ่น มีชื่อเสียงในฐานะแหล่งผลิตส้มโอที่มีรสชาติหวานอร่อย พวกเขาจึงนำภูมิปัญญาดังกล่าวมาประยุกต์ใช้เพิ่มความหวานให้แก่ส้มแก้วด้วย เช่นกัน โดยใช้สาหร่ายแห้งที่พบในนาเกลือ หรือขี้แดดนาเกลือ ที่มีสารแคลเซียมมาใส่โคนต้นส้มแก้ว ช่วยเพิ่มความหวานให้แก่ส้มแก้วให้มีรสชาติอร่อยมากขึ้น

        อย่าง ไรก็ตาม ในภาพรวมพบว่า การปลูกส้มแก้วของจังหวัดสมุทรสงคราม มีแนวโน้มลดลง เนื่องจากส้มแก้วเป็นผลไม้ที่ดูแลรักษายาก และมีต้นทุนค่าใช้จ่ายสูง ทั้งต้นทุนค่าปุ๋ย อาหารเสริม การดูแลป้องโรคแมลง อย่างสม่ำเสมอ ทำงานเหนื่อยยาก กว่าจะได้เงินก็ต้องเสียเวลารอคอยนาน กลายเป็นจุดอ่อนที่ทำให้เกษตรกรหลายคนถอดใจเลิกปลูกส้มแก้ว

       คุณ ปิ่น กล่าวเสริมว่า ส้มแก้ว เป็นไม้ผลที่เก็บเกี่ยวผลผลิตได้เพียงปีละครั้ง เพราะโดยธรรมชาติแล้ว ส้มแก้วเป็นผลไม้ที่ต้องอาศัยระยะเวลาดูแลนานกว่าไม้ผลชนิดอื่น แม้จะเห็นผลต้นส้มแก้วเติบโตอยู่บนต้น แต่กว่าจะเก็บผลผลิตออกขายได้ เกษตรกรต้องเสียเวลารอคอยนานถึง 1 ปีเต็ม จึงได้ผลผลิตคุณภาพดี ที่มีรสชาติอร่อย หากเก็บผลส้มแก้วก่อนระยะเวลาที่กำหนด ถึงแม้กินได้แต่รสชาติไม่อร่อย

        ความ ยุ่งยากในการปลูกดูแลต้นส้มแก้ว ทำให้เกษตรกรหลายรายตัดสินใจโค่นต้นส้มแก้วทิ้งและหันไปปลูกส้มโอพันธุ์ขาว ใหญ่แทน เพราะให้ผลผลิตเร็วกว่า เพราะการปลูกส้มโอจะใช้เวลาดูแล ประมาณ 7-8 เดือน ก็เก็บผลผลิตออกขายได้ 

        หาก ใครอยากลิ้มลองรสชาติความอร่อยของส้มแก้วเมืองสมุทรสงครามก็ต้องร้องเพลงรอ ไปก่อน เพราะต้องรอจนถึงปลายปีนี้ จึงจะมีผลผลิตรุ่นใหม่ป้อนเข้าสู่ตลาด หากใครมีโอกาสแวะเข้ามาเยือนเมืองสมุทรสงครามในช่วงเดือนธันวาคมนี้ รับรองมีโอกาสซื้อส้มแก้วติดมือกลับบ้านแน่ๆ 

         คุณ ปิ่น กล่าวทิ้งท้ายว่า หากใครต้องการลิ้มรสส้มแก้ว ของดีเมืองสมุทรสงคราม แค่แวะเข้ามาชมงานเทศกาลงานส้มโอของดีเมืองแม่กลอง รับรองมีส้มแก้วให้เลือกซื้อกันอย่างจุใจ นอกจากนี้ ยังมีส้มแก้ววางจำหน่ายในสถานที่ท่องเที่ยวต่างๆ ของจังหวัด รวมทั้งเปิดแผงขายส้มแก้ว บริเวณริมถนนในเขตพื้นที่จังหวัดสมุทรสงคราม ทั้งย่านถนนบางแพ  ถนนเลียบริมแม่ น้ำแม่กลองฝั่งตะวันตก หรือสายแม่กลอง-บางนกแขวก ก็มีวางจำหน่ายให้ผู้สนใจได้เลือกซื้อตามความพอใจ เชื่อว่า หากใครได้มีโอกาสลิ้มลองรสชาติส้มแก้ว เชื่อว่า ทุกคนจะต้องหลงเสน่ห์ส้มแก้วอย่างแน่นอน