ผลไม้เมืองร้อน หรือกึ่งร้อน ในประเทศไทยมีหลายชนิด แต่อย่างหนึ่งที่นิยมกันมาไม่น้อยกว่า 200 ปีแล้ว คือส้มโอ ซึ่งเป็นผลไม้ที่นิยมปลูก รสชาติดี คุณค่าอาหารสูง ราคาดี มีให้เลือกหลายพันธุ์ และมีผลผลิตตลอดทั้งปี เกษตรกรปลูกแพร่หลาย ผู้บริโภครู้จักและนิยมรับประทานกันอย่างมากมาย ส้มโอเจริญเติบโตได้เกือบทุกสภาพดิน พื้นที่ปลูกจึงกระจายอยู่ในจังหวัดต่างๆ ทั่วประเทศ เช่น ชุมพร สุราษฎร์ธานี ระนอง สงขลา นครศรีธรรมราช ตรัง ปัตตานี ราชบุรี นครปฐม สมุทรสาคร สมุทรสงคราม ชัยนาท พิจิตร นครสวรรค์ อุทัยธานี อุตรดิตถ์ ลำปาง ชัยภูมิ อุบลราชธานี หนองคาย นครพนม สำหรับพื้นที่ปลูกที่เป็นแหล่งใหญ่รู้จักแพร่หลายดี ได้แก่ อำเภอนครชัยศรี อำเภอสามพราน จังหวัดนครปฐม อำเภอสรรพยา อำเภอสรรคบุรี อำเภอมโนรมย์ จังหวัดชัยนาท อำเภอตะพานหิน อำเภอโพธิ์ประทับช้าง จังหวัดพิจิตร แต่แหล่งผลิตส้มโอคุณภาพดี ส่วนใหญ่ยังอยู่ในภาคกลาง และภาคตะวันตก โดยเฉพาะจังหวัดนครปฐม ถือเป็นแหล่งปลูกส้มโอที่มีคุณภาพ และมีชื่อเสียงมากที่สุด



ข้อมูลเชิงพฤกษศาสตร์

ส้มโอเป็นพืชตระกูลส้ม ที่มีผลขนาดใหญ่สุด มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า CITRUS grandis Linn. หรือ Citrus maxima Merr. มีชื่อสามัญว่า Pumelo Shaddock

ลำต้น เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ ส่วนใหญ่จะสูงตั้งแต่ 6-10 เมตร หรือต้นที่มีอายุมากๆ จะสูงได้ถึง 15 เมตร ทรงพุ่มโปร่ง กว้าง 3-5 เมตร กิ่งก้านแตกสาขา แผ่ห้อยเป็นพุ่มรอบต้น

ราก มีรากแก้วโดยธรรมชาติ ส่วนรากจะสัมพันธ์กับการเจริญเติบโตของทรงพุ่ม คือถ้าทรงสูงชะลูด จะมีรากหยั่งแนวลึก แต่ถ้าทรงพุ่มกว้าง รากจะลงแนวลึกน้อย ส่วนของรากที่หาอาหารจะอยู่ในระดับ 60-100 เซนติเมตร ที่ลึกจาก 120 เซนติเมตร ส่วนใหญ่ใช้เพื่อพยุงลำต้น

ใบ ส้มโอเป็นพืชใบเลี้ยงคู่ รูปร่างเป็นรูปโล่ หรือรูปไข่ช่วงยาว มีใบหนาและใหญ่เป็นมัน ริมใบเรียบหรือหยักเล็กน้อย เส้นใบนูนเด่นชัด สีเขียวเข้มเป็นมัน

ดอก ส้มโอออกดอกปลายกิ่ง เป็นดอกประเภทสมบูรณ์เพศ มีทั้งชนิดดอกเดี่ยวและดอกรวม เมื่อบานมีกลิ่นหอม ออกดอกกลางเดือนธันวาคมถึงกุมภาพันธ์ และระหว่างเดือนสิงหาคมถึงกันยายนจากออกดอกบานถึงผลแก่ ใช้เวลา 6-7 เดือน

ผล ส้มโอมีผลขนาดปานกลางถึงใหญ่ กำหนดขนาดผลด้วยวิธีวัดรอบวง จากส่วนกลางบริเวณที่ป่องมากที่สุด มีหน่วยเป็นนิ้ว แบ่งเป็น 4 ขนาด เรียกว่า ส้มเล็ก ส้มสาม ส้มสอง ถึงส้มหนึ่ง ตั้งแต่ 14 นิ้ว ถึง 16 นิ้ว ทรงผลมีทั้งกลม แป้น กลมสูง มีต่อมน้ำมันตามผิว เนื้อในเป็นกลีบแยกจากกันได้ เนื้อที่อยู่ในแต่ละกลีบเป็นเส้นอวบยาว เรียกว่า กุ้ง จะมีรสหวาน หอม หรือเปรี้ยว ตามแต่ละสายพันธุ์

เมล็ด ส้มโอมีเมล็ดแบนใหญ่ เปลือกย่น บางกลีบอาจจะไม่มีเมล็ด บางสายพันธุ์มีเมล็ดมากกว่าร้อยในหนึ่งผล แต่ละเมล็ดเพาะเป็นต้นกล้าได้ 1 ต้น ส่วนใหญ่จะอยู่รวมตัวกันกลางผลรอบๆ แกน มีรสขมฝาด และไม่ใช้รับประทาน



การขยายพันธุ์

โดยธรรมชาติส้มโอก็เจริญเติบโตจากเมล็ด ซึ่งเราสามารถเพาะเป็นต้นกล้าได้ แต่วิธีที่นิยมแพร่หลายก็คือ การตอนกิ่ง เพราะทำได้ง่าย อุปกรณ์ราคาถูก รากงอกเร็ว ต้นไม่กลายพันธุ์ ให้ผลเร็วภายใน 3-4 ปี นอกจากนี้ ก็ใช้วิธีติดตา ทาบกิ่ง ซึ่งอาจต้องอาศัยฝีมือหรือความชำนาญพอสมควร

อุปกรณ์ตอนกิ่ง เป็นอุปกรณ์ทั่วไปที่ใช้ในครัวเรือนก็สามารถดัดแปลงมาใช้ได้ ได้แก่ มีด ซึ่งจะต้องคมและสะอาด ใช้สำหรับควั่นกิ่ง ปัจจุบันนิยมใช้มีดคัตเตอร์ ขุยมะพร้าวอาจจะเป็นเส้นใยแผ่บางๆ และผงเศษเป็นขุย ซึ่งอุ้มน้ำและเก็บความชื้นได้ดี ถุงพลาสติคบรรจุขุยมะพร้าวควรเป็นแบบใส เมื่อหุ้มกิ่งตอนออกรากจะมองเห็นได้ เชือกฟางมัดปากถุงพลาสติคหรือพันรอบกาบมะพร้าวที่ทุบเป็นแผ่นเส้นใยกันน้ำระเหย ต้นพันธุ์ที่คัดเลือกสำหรับตอนกิ่งควรมีอายุไม่น้อยกว่า 2 ปี และเลือกกิ่งที่สมบูรณ์ไม่แก่หรืออ่อนเกินไป อายุไม่น้อยกว่า 1 ปี และถ้ามีกิ่งตั้งตรงหรือเอียงเล็กน้อยจะใช้ได้ดี หลังจากตอนกิ่งแล้ว ประมาณ 1 เดือน รากจะงอกออกมา จึงจะตัดทำการชำกิ่งตอนอีกครั้ง เพื่อให้กิ่งชำตั้งตัว เริ่มหาอาหารเองได้ จึงจะนำไปปลูกในแปลงพื้นที่ปลูกต่อไป



ชื่อสายพันธุ์ส้มโอ/b>

ประเทศไทยมีส้มโอพันธุ์ต่างๆ ปลูกขายมากมาย ส่วนใหญ่เป็นที่นิยมของผู้บริโภคและมีคุณสมบัติแต่ละพันธุ์ต่างๆ กัน ซึ่งที่น่าจะนำมากล่าวถึงดังต่อไปนี้

พันธุ์กรุ่น หรือชาวบ้านเรียกส้มกรุ่น รู้จักกันมากแถวอำเภอมโนรมย์ จังหวัดชัยนาท มีทรงผลสูงขนาดกลางถึงใหญ่ รสเปรี้ยวอมหวาน ฉ่ำน้ำ มีจำนวนกลีบเนื้อกุ้ง 12-13 กลีบ

พันธุ์ชมพูศรีราชา แพร่หลายในอำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี มีผลโต เปลือกบาง เนื้อสีชมพู หวานกรอบ เมล็ดน้อยหรืออาจจะไม่มีเมล็ด

พันธุ์ทับทิม ปลูกพื้นที่เดิมแถบจังหวัดนนทบุรี ผลสีเขียวอมเหลือง รสเนื้อค่อนข้างเปรี้ยว นิยมใช้เป็นเครื่องเคียงในการจัดเลี้ยง จัดจานผลไม้สีสวย ถูกใจชาวต่างประเทศ กุ้งสีชมพูทับทิม

พันธุ์ท่าข่อย ผลขนาดใหญ่ เปลือกหนา ออกดอกติดผลตลอดปี มีชื่อในหมู่บ้านท่าข่อย ตำบลเมืองเก่า จังหวัดพิจิตร เนื้อกุ้งแน่น มีขนาดเส้นใหญ่ รสหวานอมเปรี้ยว กลิ่นหอม ฉ่ำน้ำ

พันธุ์ท่าข่อยบุญยงค์พิจิตร ซึ่งผ่านการคัดเลือกแนะนำจากกรมวิชาการเกษตร โดยศูนย์วิจัยพืชสวนพิจิตร ทดสอบลักษณะเด่นจากอำเภอและจังหวัดใกล้เคียง มีจุดเด่นพิเศษ

พันธุ์ปัตตาเวีย ชื่อฟังเป็นส้มโอที่รู้จักทางภาคใต้นานกว่า 50 ปี โดยเฉพาะจังหวัดชุมพร สุราษฎร์ธานี นครศรีธรรมราช และสงขลา ลักษณะกลมแป้น กุ้งเล็กเนื้อแข็ง รสจืด

พันธุ์หอมหาดใหญ่ ได้รับการส่งเสริมจากจังหวัดสงขลา จึงเปลี่ยนชื่อจากพื้นที่ปลูกระดับท้องถิ่นเป็นชื่อเมืองใหญ่ น้ำหนักมากกว่า 1 กิโล เนื้อสีชมพู หวานอมเปรี้ยว กลิ่นหอมเฉพาะตัว

พันธุ์มรกต มีขนาดค่อนข้างใหญ่ เนื้อกุ้งสีชมพูอ่อน เมล็ดมาก เปลือกหนารสเนื้อดี

พันธุ์ขาวต่างๆ ซึ่งมีชื่อพันธุ์ขึ้นต้นด้วยขาว แต่ละพันธุ์ก็มีลักษณะเด่นประจำพันธุ์ดังนี้

พันธุ์ขาวใหญ่ ผลค่อนข้างใหญ่ ปลูกมากจังหวัดสมุทรสงคราม ราชบุรี หวานกรอบ อมเปรี้ยว

พันธุ์ขาวหอม เป็นพันธุ์ที่มีชื่อเสียงมาก ชนะการประกวดที่จังหวัดนครปฐม มีผลขนาดใหญ่ กลิ่นหอม สีเขียวอมเหลือง รสหวานอมเปรี้ยวเล็กน้อย กุ้งเล็กเบียดแน่น เมล็ดเล็กหรืออาจจะไม่มี ปลูกมากในอำเภอบ้านแพ้ว จังหวัดสมุทรสาคร อำเภอดำเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี และอำเภอสามพราน จังหวัดนครปฐม

พันธุ์ขาวแป้น แต่ลักษณะผลกลม ผิวเรียบสีเขียวอมเหลือง ทรงพุ่มเตี้ย กลีบหนาเหนียว กุ้งใหญ่ เมล็ดน้อย ลีบมาก เก็บได้นานเพราะเปลือกหนา แหล่งเดิมปลูกที่จังหวัดนนทบุรี ปัจจุบันปลูกมากที่อำเภอดำเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี และอำเภอสามพราน จังหวัดนครปฐม

พันธุ์ขาวแตงกวา มีการแตกย่อยอีกเป็น 3 สายพันธุ์ แต่มี 1 สายพันธุ์ ที่รสชาติดี สังเกตจากเนื้อกุ้งสีชมพูอ่อน ขนาดใหญ่ รสนุ่มกรอบ หวานแหลม ไม่มีกลิ่นหืนติดลิ้น ปลูกมากที่อำเภอสรรคบุรี วัดสิงห์ มโนรมย์ จังหวัดชัยนาท จังหวัดอุทัยธานี และจังหวัดนครสวรรค์ ช่วงเวลาที่ผลผลิตคุณภาพดีคือ ระหว่างเดือนกรกฎาคมถึงกันยายน และอีกช่วงคือเดือนเมษายน

พันธุ์ขาวพวง ผลค่อนข้างโต ดอกดก ติดผลมาก เก็บผลได้ตลอดปี นิยมใช้ในงานเทศกาลต่างๆ เช่น ไหว้พระจันทร์ ส่งออกขายต่างประเทศได้ทั้งทางยุโรป และจีน เนื้อกุ้งแห้ง ไม่แฉะน้ำ ค่อนข้างแข็ง มีรสหวานอมเปรี้ยว เมล็ดน้อย ปลูกมากในจังหวัดสมุทรสาคร ราชบุรี ปราจีนบุรี และนครปฐม ลักษณะเด่นพิเศษสังเกตง่ายคือ มีจุกสูง และมีจีบที่จุก

พันธุ์ขาวน้ำผึ้ง มีผลค่อนข้างใหญ่ กลีบมาก เนื้อกุ้งสีเหลืองอมน้ำตาล มีน้ำมาก แต่ไม่แฉะ มีรสหวานกรอบ อมเปรี้ยว แกะเนื้อออกง่าย เมล็ดใหญ่แต่ไม่มาก มีผลตลอดปี นิยมปลูกเป็นการค้า โดยเฉพาะจังหวัดสมุทรสาคร ราชบุรี และนครปฐม

พันธุ์ขาวทองดี ผลกลมแป้นค่อนข้างโต ให้ผลไม่มากต่อปี แต่รสชาติเป็นที่ถูกใจคนไทย เปลือกบาง ผนังในและเนื้อกุ้งสีชมพูอ่อน เบียดแน่น แต่เนื้อนิ่มค่อนข้างแฉะ รสหวาน เมล็ดมาก มีกลิ่นหอม ปลูกมากจังหวัดราชบุรี สมุทรสาคร และนครปฐม

พันธุ์ขาวพ้อม ชาวบ้านบางที่เรียก อีพ้อม เป็นพันธุ์มีผลขนาดใหญ่ เปลือกหนา กลีบสีขาว กุ้งสีชมพูเรื่อๆ เมล็ดมาก รสชาติหวานปานกลาง ปลูกมากที่จังหวัดสมุทรสาคร จังหวัดนนทบุรี อำเภอสามพราน อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม

นอกจากนั้น ยังมีชื่อพันธุ์อื่นๆ ทั่วไปอีก เช่น พันธุ์ขาวจีบ พันธุ์ขาวแก้ว พันธุ์ขุนนนท์ พันธุ์แดงทับทิม หรือเรียกตามท้องถิ่นปลูก ผู้ปลูกหรือตามกระแสนิยมต่างๆ อีก

อย่างไรก็ตาม สำหรับแหล่งปลูกมีข้อสังเกตว่า จังหวัดนครปฐม โดยเฉพาะอำเภอนครชัยศรีจะเป็นแหล่งปลูกที่มีส้มโอรสชาติดี มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักหลายสายพันธุ์



การปลูกส้มโอ

ส้มโอสามารถปลูกและเจริญเติบโตได้ทั่วทุกภาคของประเทศไทย แต่ถ้าหาพื้นที่ที่มีสภาพแวดล้อมเหมาะสมจะทำให้ผลผลิตและรสชาติเป็นที่ต้องการของตลาด สิ่งที่ควรพิจารณาเป็นเบื้องต้น เพื่อจะได้ผลผลิตสูง มีคุณภาพดี ประหยัดต้นทุน ดังนี้

- ดิน ปลูกได้เกือบทุกชนิดดิน แต่ควรเป็นที่ราบ ระบายน้ำได้ หรือยกร่องทำขั้นบันได

- น้ำ ต้องเป็นน้ำจืด ไม่เค็มหรือกร่อย ขาดน้ำไม่ได้ แต่อาจงดน้ำบางช่วงเวลา

ด้วยเหตุผลทางเทคนิคการกระตุ้นผลผลิต ถ้าเป็นที่ดอนควรมีแหล่งน้ำสำรอง

- อุณหภูมิ การเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิไม่ใช่ปัจจัยสำคัญต่อการเจริญเติบโต แต่อาจจะมีผลต่อคุณภาพของผลผลิต หรือแต่ละพื้นที่ปลูกจะมีลักษณะภายนอกต่างกัน

- ลม มีผลกระทบต่อการติดดอกหรือการร่วงของดอก หรือมีผลต่อการเสียดสีเมื่อส้มโอติดผลอ่อน หรือเริ่มโต ทำให้ผิวเปลือกถูกเสียดสี เป็นตำหนิ จึงควรมีแนวโน้มกันลม

- การคมนาคม มีผลต่อการขนส่ง ซึ่งเป็นปัจจัยของต้นทุน หรือระยะทางในการนำผลผลิตสู่ตลาด จะมีผลต่อการเปลี่ยนแปลงของคุณภาพภายนอกส้มโอได้ เป็นต้นทุนแฝงการตลาด

ข้อปฏิบัติอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องในการนำมาร่วมพิจารณามีอีกมากมาย ที่ควรคำนึง เช่น การเตรียมพื้นที่ปลูก การเตรียมหลุมปลูก ระยะปลูก การเตรียมต้นพันธุ์ ฤดูกาลปลูก วิธีปลูก การให้น้ำ การให้ปุ๋ย การปลูกพืชแซม การป้องกันและการกำจัดวัชพืช

การตัดแต่งกิ่ง การเก็บเกี่ยวและการปฏิบัติหลังการเก็บเกี่ยว โรคและแมลงศัตรูส้มโอ และตลาดทั้งภายในและภายนอกประเทศ ปัจจัยต่างๆ ที่กล่าวมาเป็นเรื่องที่ต้องศึกษาหาข้อมูลรายละเอียดเพื่อการใช้ในการผลิตส้มโอเป็นการค้า หรือเพื่อการพัฒนาการปลูกส้มโอให้มีชื่อเสียงต่อไป